9. Sınıf Türk Dili ve Edebiyatı

Okuma: Roman ("Çalıkuşu" - Reşat Nuri Güntekin)

Bu bölümde, Türk edebiyatının klasiklerinden Reşat Nuri Güntekin'in "Çalıkuşu" romanı incelenir. Roman, anlatmaya bağlı uzun bir edebî tür olarak hikâyeden daha geniş olay örgüsü, karakter kadrosu ve zaman/mekân kullanımıyla ayrılır.

Roman Türleri

Romanlar işledikleri konulara göre sınıflandırılır:

• Tarihî Roman: Tarihi olay veya kişileri anlatır.
• Macera Romanı: Sürükleyici, şaşırtıcı olayları anlatır.
• Sosyal Roman: Toplumsal sorunları, yaşamı işler.
• Psikolojik Roman: Karakterlerin iç dünyasını, ruh hâllerini çözümler.
• Otobiyografik Roman: Yazar kendi hayatını anlatır.
• Biyografik Roman: Ünlü kişilerin hayatını anlatır.
• Fantastik Roman: Hayal gücüne dayanır.
• Egzotik Roman: Uzak, yabancı ülkeleri anlatır.

"Çalıkuşu", idealist öğretmen Feride'nin Anadolu'daki yaşamını ve mücadelesini anlatmasıyla sosyal roman, Feride'nin iç dünyasını, aşkını ve yaşadığı zorlukları işlemesiyle psikolojik roman, Feride'nin günlüğü şeklinde yazılmasıyla da otobiyografik roman özelliklerini taşır.

"Çalıkuşu" Roman İncelemesi

• Olay Örgüsü: Roman üç ana bölümde incelenir:
  • Birinci Bölüm (Buluşma): Feride'nin çocukluğu, okul yılları, Kâmran'la tanışması, ilişkilerinin başlaması ve nişanlanmaları anlatılır. Bu bölüm büyük ölçüde Feride'nin günlüğü şeklindedir.
  • İkinci Bölüm (Ayrılık): Kâmran'ın ihanetini öğrenen Feride'nin İstanbul'dan ayrılarak Anadolu'da öğretmenliğe başlaması, Zeyniler köyü, B..., Ç..., İzmir ve Kuşadası'nda yaşadığı zorluklar, tanıştığı insanlar (Munise, Doktor Hayrullah Bey) ve olgunlaşma süreci anlatılır.
  • Üçüncü Bölüm (Kavuşma): Doktor Hayrullah Bey'in vefatı ve vasiyeti üzerine Feride'nin Tekirdağ'a dönmesi, Kâmran'la tekrar karşılaşması, Hayrullah Bey'in bıraktığı mektup ve günlük sayesinde gerçeklerin ortaya çıkması ve Feride ile Kâmran'ın kavuşması anlatılır.
• Karakterler:
  • Feride (Çalıkuşu): Romanın başkarakteri ve büyük bölümünün anlatıcısı. Başlangıçta afacan, hırçın, gururlu; Anadolu'da yaşadıklarıyla olgunlaşan, idealist, fedakâr, güçlü bir öğretmene dönüşür.
  • Kâmran: Feride'nin teyzesinin oğlu ve büyük aşkı. Yakışıklı, kibar, Avrupa'da eğitim görmüş ancak biraz zayıf karakterli ve Feride'ye ihanet eden kişi. Sonunda pişman olur.
  • Doktor Hayrullah Bey: Yaşlı, babacan, bilge bir doktor. Feride'ye Anadolu'da sahip çıkar, korur, ona yol gösterir ve sonunda Kâmran'la barışmalarını sağlar. Romanın çözüm bölümünde olayların düğümünü çözen karakterdir.
  • Munise: Feride'nin Zeyniler köyünde sahiplendiği küçük kız öğrenci. Feride'nin şefkat ve sorumluluk duygularını geliştirir.
  • Müjgan: Feride'nin kuzeni, sırdaşı. Kâmran ve Feride arasındaki ilişkide arabulucu rol oynar.
• Tema: Aşk, ihanet, gurur, fedakârlık, idealizm (öğretmenlik), Anadolu gerçeği, toplumsal önyargılar, kadınların toplumdaki yeri, yalnızlık ve olgunlaşma.
• Dil ve Üslup: Reşat Nuri Güntekin'in üslubu sade, akıcı, doğal ve samimidir. Konuşma diline yakın bir Türkçe kullanır. Güçlü gözlem yeteneği karakter ve mekân tasvirlerine yansır.
• Anlatım Teknikleri: Günlük (Anı) tekniği, diyalog, iç konuşma, mektup, geriye dönüş gibi teknikler kullanılır.

Okuma: Eleştiri ("Parasız Yatılı" Hikâyesi Üzerine - Mehmet Kaplan)

Bu bölümde, edebiyat profesörü ve eleştirmen Mehmet Kaplan'ın, yazar Füruzan'ın "Parasız Yatılı" adlı hikâyesi üzerine yazdığı eleştiri metni incelenmektedir.

Eleştiri (Tenkit) Nedir?

• Bir sanat eserini (edebî metin, film, tablo vb.) veya sanatçıyı, olumlu ve olumsuz yönleriyle, belirli ölçütlere göre inceleyen, açıklayan, çözümleyen ve değerlendiren yazı türüdür.
• Amacı, eseri daha iyi anlamak, yorumlamak, sanat değerini belirlemek ve okura/izleyiciye yol göstermektir.
• Eleştiri, öznel (izlenimsel) veya nesnel (bilimsel, esere dönük) olabilir.

Mehmet Kaplan'ın "Parasız Yatılı" Eleştirisi

• İçerik: Kaplan, Füruzan'ın hikâyesinin konusunun (yoksul bir anne ile kızının yaşam mücadelesi ve umutları) basit ve basmakalıp olmasına rağmen, yazarın bunu yeni ve etkili bir anlatış tarzıyla işleyerek başarılı olduğunu belirtir.
• Anlatış Tarzının Önemi: Kaplan'a göre hikâye sanatında konudan çok "anlatış tarzı" önemlidir. Füruzan'ın, kronolojik zamanı kırarak, karakterlerin yaşantılarını (korku, ümit, hayal) çağrışımlar ve canlı diyaloglarla, dramatik bir şekilde vermesi, hikâyeyi etkili kılar.
• Eşyanın Kullanımı: Kaplan, Füruzan'ın eşyaları (mangal, mavi muşamba vb.) sadece bir nesne olarak değil, karakterlerin ruh hâllerini, anılarını ve yoksulluklarını yansıtan semboller olarak ustaca kullandığını vurgular.
• Yazarın Başarısı: Kaplan, Füruzan'ı, sade ve gerçekçi üslubu, yaşantıları somut ayrıntılarla vermesi ve okuyucuda acıma duygusu uyandırarak sosyal meselelere dikkat çekmesi nedeniyle başarılı bulur.
• Eleştirmenin Tutumu: Kaplan, eleştirisinde hem hikâyenin içeriğini özetler (nesnel) hem de yazarın anlatım tekniği ve başarısı hakkında kendi yorumlarını ve değerlendirmelerini yapar (öznel).

Dinleme/İzleme: Otobiyografi ("Aşık Veysel")

Bu bölümde, Âşık Veysel Şatıroğlu'nun kendi hayatını anlattığı otobiyografik belgesel/metin üzerinden otobiyografi türü incelenir.

Otobiyografi Nedir?

• Bir kişinin kendi yaşam öyküsünü anlattığı yazı türüdür.
• Genellikle tanınmış kişiler (sanatçı, bilim insanı, sporcu, siyasetçi vb.) tarafından yazılır veya anlatılır.
• Anlatıcı, yazarın kendisidir (birinci kişi anlatımı kullanılır).
• Anlatılanlar yazarın kendi hayatı, deneyimleri, anıları ve tanıklıklarıdır.
• Olaylar genellikle kronolojik bir sıra içinde aktarılır.
• Gerçekliğe dayanır ancak yazarın bakış açısı ve yorumu nedeniyle tamamen nesnel olmayabilir.
• Biyografiden temel farkı, anlatıcının yazarın kendisi olmasıdır. Biyografide ise başka bir kişinin hayatı anlatılır (üçüncü kişi anlatımı).

Âşık Veysel Otobiyografisinden Önemli Noktalar

• Doğumu: 1894, Sivas, Şarkışla, Sivrialan köyü.
• Gözlerini Kaybetmesi: 7 yaşında çiçek hastalığı nedeniyle.
• Sazla Tanışması: Babasının oyalanması için aldığı sazla başlar, ilk ustası Çamşıhlı Ali Ağa'dır.
• Etkilendiği İsimler: Babası Ahmet Efendi, Ali Ağa, Ahmet Kutsi Tecer.
• Tanınması: Ahmet Kutsi Tecer tarafından keşfedilmesi ve Sivas Aşıklar Bayramı'na katılması.
• Şiirlerinin Konuları: Vatan ve insan sevgisi, doğa, ilahi aşk, tasavvuf, toplumsal konular, birlik ve beraberlik.
• Üslubu: Sade, içten, samimi bir dil kullanır. Halk şiiri geleneğine bağlıdır.
• Mezar Vasiyeti: Mezarının üzerine taş konulmamasını, otlar bitip çiçekler açmasını, toprağının bile millete hizmet etmesini istemiştir (otlardan hayvanların yararlanması vb.).
• Hayata Bakışı: Görmemesine rağmen hayata bağlı, renkleri ve dünyayı kendi iç dünyasında yorumlayan, tasavvufi derinliğe sahip, sevgi dolu bir bakış açısı vardır ("Yaratılanı severiz Yaratandan ötürü").

Dil, Anlatım ve Üslup

Bu bölümde, metinleri oluşturan dilin özellikleri, yazarın kullandığı anlatım teknikleri ve kendine özgü tarzı olan üslup kavramları ele alınmaktadır.

Üslup Nedir?

• Bir yazarın veya şairin dili kullanma biçimi, kendine özgü anlatım tarzıdır. "Sanatçı, fikirlerini nasıl dile getiriyor?" sorusunun cevabıdır.
• Yazarın dünya görüşü, hayata bakışı, kişiliği, kültürel birikimi ve dil yeteneği üslubunu şekillendirir.
• Sözcük seçimi, cümle yapısı (uzun/kısa, basit/birleşik), anlatım tekniklerinin kullanımı, dilin sanatsal (edebî) veya öğretici kullanımı gibi unsurlar üslubu belirler.
• Özgünlük, üslubun temel niteliklerinden biridir.

Anlatım Teknikleri

Yazarların olayları, durumları ve karakterleri okuyucuya aktarmak için başvurdukları yöntemlerdir. Başlıcaları:

• Anlatma (Tahkiye Etme): Olayların bir anlatıcı tarafından aktarılmasıdır.
• Özetleme: Uzun süren olayları veya durumları kısaca aktarma.
• Geriye Dönüş: Anlatımın şimdiki zamandan geçmişe gitmesi.
• Diyalog: Karakterlerin karşılıklı konuşmaları. Metne doğallık katar.
• İç Konuşma (İç Monolog): Karakterin kendi kendine yaptığı, sesli düşünme şeklindeki konuşmalar.
• İç Çözümleme: Anlatıcının araya girerek karakterin zihninden geçenleri, duygu ve düşüncelerini aktarması.
• Bilinç Akışı: Karakterin zihninden geçen düşüncelerin, çağrışımların mantıksal bir bağ olmadan, kesintisiz ve düzensiz bir şekilde aktarılması.
• Mektup: Karakterlerin duygu ve düşüncelerinin mektuplar aracılığıyla aktarılması.

"Çalıkuşu" romanında geriye dönüş (günlük bölümleri), diyalog, iç konuşma, mektup gibi teknikler kullanılmıştır.

Anlatım Özellikleri

Etkili bir anlatımın sahip olması gereken niteliklerdir:

• Açıklık: Anlatımın kolay anlaşılır olması, farklı yorumlara yol açmaması.
• Yalınlık: Anlatımın süsten, gösterişten, gereksiz söz sanatlarından uzak olması.
• Duruluk: Anlatımda gereksiz sözcük veya eklere yer verilmemesi.
• Akıcılık: Anlatımın okurken herhangi bir engele takılmadan kolayca ilerlemesi (telaffuzu zor kelimelerden, gereksiz tekrarlardan kaçınma).
• Özgünlük: Anlatımın başkalarına benzememesi, yazarın kendine has olması.
• Doğallık: Anlatımın yapmacıktan uzak, samimi ve içten olması.
• Tutarlılık: Metindeki duygu, düşünce ve bilgilerin birbiriyle çelişmemesi.

Edebî Dil vs. Öğretici Metin Dili

• Edebî Dil: Amaç estetik zevk uyandırmak, duyguları ve hayalleri harekete geçirmektir. Kelimeler yan ve mecaz anlamlarıyla, çağrışım değerleriyle kullanılır. İmge ve söz sanatlarına başvurulur. Üslup özneldir. (Roman, hikâye, şiir)
• Öğretici Metin Dili: Amaç bilgi vermek, açıklamak, düşündürmektir. Kelimeler genellikle temel anlamlarıyla kullanılır. Anlatım açık, nesnel ve doğrudandır. (Eleştiri, makale, otobiyografi, biyografi)

Edebiyat Atölyesi Çalışmaları

Bu tema, dilin zenginliğini ve kullanımını pekiştirmeye yönelik konuşma ve yazma atölyeleri içerir.

Konuşma: "Dilimizin Zenginlikleri"

Öğrenciler takımlar hâlinde, Millî Eğitim Bakanlığı'nın "Dilimizin Zenginlikleri" projesi kapsamında bir sunum hazırlarlar.

• Amaç: Edebî dil ile sosyal medya dilini karşılaştırmak, sosyal medyada Türkçenin doğru ve güzel kullanımının önemini vurgulamak.
• Süreç: Bilgi toplama, değerlendirme, hedef kitleye uygun içerik ve slayt hazırlama, sunum yapma.
• Odak Noktaları: Sosyal medya dilindeki hatalar (kısaltmalar, yabancı kelimeler, yazım yanlışları vb.) ve edebî dilin ifade gücü, söz varlığı zenginliği.

Yazma: "Otobiyografimle Keşfedilmeyi Bekliyorum!"

Öğrencilerden, bir yayınevi tarafından kitaplarında yayımlanmak üzere kendi otobiyografilerini yazmaları istenir.

• Amaç: Otobiyografi türünün özelliklerini kavramak ve kendi yaşam öykülerini yazma becerisi kazanmak.
• Süreç: Biyografi ile otobiyografi farkını belirleme, anlatılacak bilgileri seçme, plan yapma (giriş, gelişme, sonuç), görsel ögeler kullanma, yazma ve paylaşma.
• Dikkat Edilecekler: Birinci kişi anlatımı kullanma, olayları kronolojik sırayla verme, gerçeklere bağlı kalma, samimi ve akıcı bir üslup kullanma.